استدلال از ظاهر بر باطن،

 خارچین: کسى که موضع درد و علت را بشناسد و بر معالجه‏ى آن قادر باشد. پزشکان محل درد را بوسیله‏ى لمس و فشار دست تشخیص مى‏دهند،

فاش: یعنی آشکارا،بی پرده همه چیز را دربارهْ وطن، مردم شهر خود وچکونگی زندگی خود را به طبیب می گفت.

باش: یعنی بودن ودراینجا به معنی چگونه زیستن آمده است.

هوش: یعنی تمرکز حواس وتوجه به چیزی.

 ( 157) حکیم خار چین ما در بیرون آوردن خار دلها استاد بود جا به جا دست بدل کنیزک نهاده امتحان مى‏نمود.( 158) و کنیزک را وادار مى‏کرد که شرح زندگانى و نام یک یک آشنایان و دوستانش را حکایت کند.( 159) کنیزک براى او ز خواجه‏هایى که مالک او بوده و در شهرها که بوده‏اند حکایت مى‏کرد.( 160) حکیم گوش به قصه او داده و هوشش متوجه نبض او بود .

جهان: یعنی درحال جهید، ارتعاش بیشتر.

نان ونمک: کنایه از معاشرت ودیدار صمیمانه است، در زندگی درویشان، نمک ساده ترین وفقیرانه ترین نانخورش است.

خواجگان: یعنی بزرگان، آدمهای سرشناس، افراد مشهور.

قصه کرد: یعنی یادآور شد، ذکر کرد، اسم برد.

 ( 161) متوجه بود که نبض از یاد چه کسى سریع شده و ارتعاشش بیشتر مى‏گردد معلوم شود که مطلوب جان کنیزک همان کس است.( 162) اول دوستان شهر خود را یک یک شمرده پس از آن بشهر دیگر پرداخته. ( 163) گفت از شهر خودت که بیرون آمدى در کدام شهر اقامت گزیدى.( 164) از شهرى اسم برد و از او هم گذشت ولى در نبض او تغییرى حاصل نشد.( 165) خواجگان خود و شهرها و جاهایى که در آن بوده همه را یکى یکى گفت.( 166) شهر بشهر و خانه بخانه همه را نام برد در صورتى که نه نبضش جنبش غیر عادى نمود و نه در رنگش تغییرى حاصل شد.

 بی گزند:یعنی بدون تغییر

سمرقند: از شهرهای سبز و خرم و پر نعمت ایران کهن بوده ومولانا به دلیل ْشنایی با آن شهر ومدتی اقامت در آن خاطرهْ شیرینی ازآن داشته و به همین مناسبت آن را به قند تشبیه کرده است.

فردشد:یعنی دور افتاده وجداشده

 ( 167) القصه نبض بحال عادى بود تا وقتى که حکایت او بشهر سمرقند رسید همان شهر که یادش براى عاشق هجران کشیده چون قند شیرین بود.() بیاد سمرقند عاشق بى‏چاره آهى کشید و اشک از چشمش بگونه‏هاى زردش سرازیر شد.() گفت: بازرگان مرا بشهر سمرقند آورد و در آن جا زرگر ثروتمندى مرا خرید و پس از آن که شش ماه مرا نگه داشت بکس دیگر فروخت‏.() این سخن را گفته آتش غم در درونش مشتعل گردید.( 168) و نبضش بى‏اندازه سریع شده رنگ رخساره‏اش به زردى گرائید و معلوم نمود که از تمام شهر سمرقند تنها همان زرگر است که در دل او غوغا بپا کرده . ( 169) حکیم چون از بیمار خود این راز را کشف کرد ریشه درد را پیدا نموده.